Η Οχυρωτική Τέχνη στο Αιγαίο: Τα Κάστρα της Ικαρίας

Φωτογραφίες: 1-4, 9-11 του Γιάννη Κέφαλου / 5-8,12 από το kastra.eu

Ο πολιτισμός κάθε κοινωνίας συνδέεται άρρηκτα με την έκφραση της αρχιτεκτονικής τέχνης. Φυσικά η αρχιτεκτονική και οι υπηρεσίες της, δε θα μπορούσαν να λείπουν από τις πολεμικές δραστηριότητες των ανθρώπων, κυρίως σε ό,τι αφορά την οχύρωση και την άμυνα ορισμένων περιοχών. Στην Ελλάδα, μια χώρα με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, συναντάμε αρκετούς τύπους οχυρώσεων, όπως για παράδειγμα τα φρούρια, τα διατειχίσματα, τα τείχη πόλεων ή οικισμών, τα κάστρα και τους πύργους.

Από πολύ μικρή, με γοήτευαν τα κάστρα, καθώς πρόκειται για αρχιτεκτονήματα ιδιαίτερα επιβλητικά, που εναρμονίζονται άριστα, με το συνήθως βραχώδες περιβάλλον της ελληνικής υπαίθρου και κρύβουν σημαντικές ιστορίες. Αρκεί μόνο να σκεφτεί κανείς ότι μέσα σε αυτά, άνθρωποι μιας άλλης εποχής, έβρισκαν καταφύγιο, ενώ αγωνιούσαν για την επιβίωσή τους. Εκεί μέσα, άνθρωποι, άλλοτε πλημμυρισμένοι από θάρρος και άλλοτε από φόβο, προσπαθούσαν να υπερασπιστούν τη ζωή και τις αξίες τους.

Πολλοί, ακούγοντας τη λέξη κάστρο, σκέφτονται τα γνωστά κάστρα που συναντάμε στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γαλλία και σε άλλες χώρες της Δύσης. Άλλοι πάλι, θυμούνται ιστορίες με ιππότες, δράκους και πριγκίπισσες. Τα κάστρα όμως, δεν τα συναντάμε μόνο στη μεσαιωνική Δύση και στα παραμύθια, αλλά είναι μια πραγματικότητα και στη χώρα μας, αφού στην Ελλάδα, σώζονται τουλάχιστον 800 στον αριθμό. Μάλιστα τρία από αυτά βρίσκονται στην Ικαρία!

Διαβάζοντας τα παραπάνω, κάποιος  μπορεί να αναρωτηθεί «Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο Κάστρο;». Προέρχεται από τη λατινική λέξη castrum και χρησιμοποιήθηκε αρχικά από τους Ρωμαίους, για να περιγράψει κάθε είδος αμυντικής εγκατάστασης, είτε αυτή σχετιζόταν με κάποια τειχισμένη πόλη, είτε με κάποιο είδος φρουρίου ή στρατόπεδο. Στη συνέχεια, οι βυζαντινοί πήραν τη λέξη και την ελληνοποιήσαν ως κάστρο.

Η Ικαρία, καθώς και τα υπόλοιπα ελληνικά νησιά, συχνά απειλούνταν από πειρατικές επιδρομές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι να στραφούν στην οχυρωματική αρχιτεκτονική. Στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου λοιπόν, συναντάμε Κάστρα τα οποία στην ουσία είναι οχυρωμένοι οικισμοί. Η κατοίκηση εκεί, γινόταν μαζικά σε κάποιες συγκεκριμένες περιοχές. Οι οικίες χτίζονταν κοντά η μία στην άλλη, ή ακόμα και κολλητά και συνήθως ο εξωτερικός τοίχος των οικιών αποτελούσε και το εξωτερικό τείχος του κάστρου. Η περίπτωση της Ικαρίας όμως είναι εντελώς διαφορετική, αφού η κατοίκηση στο νησί ήταν διάσπαρτη, οι οικίες χτίζονταν «κρυμμένες» στα βουνά, οι οικισμοί δεν ήταν οργανωμένοι και επομένως δεν υπήρχε η δυνατότητα οχύρωσής τους.
Στην Ικαρία λοιπόν τα κάστρα που συναντάμε, δεν είναι οχυρωμένοι οικισμοί, αλλά είναι οχυρωμένες εκτάσεις γης,  που σε κάποιες περιπτώσεις περιλάμβαναν λίγα κτίσματα, ένα ναό και κάποια δεξαμενή. Πιθανότατα στο εσωτερικό των κάστρων αυτών, πέρα από μια μικρή φρουρά, δε διέμενε μόνιμα ο πληθυσμός, αλλά κατέφευγε εκεί  από τις γύρω περιοχές, σε περίπτωση κινδύνου.
Τα Κάστρα της Ικαρίας, όπως ήδη αναφέρθηκε, είναι τρία, το Κάστρο του Κοσκινά, γνωστό και ως Κάστρο της Νικαριάς, το Παλαιόκαστρο, και το Καψαληνό Κάστρο (ή Καψαλινό). Οι πληροφορίες που έχουμε για αυτά, προέρχονται κυρίως από διάφορους περιηγητές του Μεσαίωνα, αλλά δε μας δίνουν μια  ξεκάθαρη εικόνα, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις τα κάστρα συγχέονται μεταξύ τους ή δεν είναι δυνατό να ταυτιστούν. Το Κάστρο του Κοσκινά είναι αυτό για το οποίο διαθέτουμε τις περισσότερες πληροφορίες χάρη στη λαϊκή προφορική παράδοση.

Το Κάστρο του Κοσκινά, βρίσκεται σε δεσπόζουσα θέση στη νότια άκρη της κοιλάδας της Μεσαριάς, κοντά στο χωριό Κοσσσοίκια, σε υψόμετρο 705 μέτρων. Στο εσωτερικό του, συναντάμε την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Δοργανά, μονόκλιτη καμαροσκεπής βασιλική, η κατασκευή της οποίας  χρονολογείται στο 10ο  ή 11ο αιώνα. Μέσα στο ναό σώζεται κίονας από αρχαίο κτίσμα, στη θέση της Αγίας Τράπεζας.

Ναός Αγίου Γεωργίου Δοργανά στο Κάστρο του Κοσκινά

Ενώ αρχικά η κατασκευή του κάστρου τοποθετείτο στη βυζαντινή εποχή, τελικά πρέπει να είναι μεταγενέστερο και να χτίστηκε γύρω από τον προϋπάρχοντα ναό. Το μικρό μέγεθός του, μαρτυρά ότι χρησιμοποιήθηκε για να στεγάζει μια ολιγάριθμη φρουρά, 10-15 ατόμων. Για το Κάστρο του Κοσκινά διασώζεται μια λαϊκή προφορική ιστορία, η «Ρίμα της Αλώσεως», η οποία αφηγείται την πολιορκία του «φοβερού» και «παντού ξακουσμένου» Κάστρου της Νικαριάς από κάποιον «Γκένοβα», δηλαδή κάποιον Γενουάτη. Λόγω της απουσίας των «9 αδερφών», που βρίσκονταν σε ένα γάμο, το κάστρο τελικά πέφτει μετά από προδοσία, παρά την  ηρωική αντίσταση των λίγων ατόμων που το προστάτευαν.

Τμήμα τείχους  του Κάστρου Κοσκινά / Παράθυρο ναού Αγίου Γεωργίου Δοργανά, με τοξωτή επίστεψη / Πύλη  του Κάστρου  του Κοσκινά (κάτω)

Εδώ αξίζει να αναφερθούν ορισμένα πράγματα που σχετίζονται με τη χρονολόγηση της κατασκευής του Κάστρου του Κοσκινά και μπορούν να ταιριάξουν με πληροφορίες που μας παρέχει η «Ρίμα της Αλώσεως». Κυρίαρχοι της Ικαρίας από τέλη του 12ου ως τα μέσα του 13ου αιώνα, ήταν οι Bejatiano, οι οποίοι μάλιστα κατοικοέδρευαν στο νησί. Ο τότε αυτοκράτορας του Βυζαντίου, τους  απένειμε  τον τίτλο των Ιπποτών του Αγίου Γεωργίου, δίνοντάς τους ρητή εντολή να μεριμνήσουν για τη στρατιωτική άμυνα του νησιού. Οι Bejatiano λοιπόν, που σχετίζονταν με τη Βενετία, πιθανότατα κατασκεύασαν το  Κάστρο του Κοσκινά, το οποίο σύμφωνα με τη Ρίμα, πολιορκήθηκε και κατακτήθηκε από τον  «Γκένοβα», δηλαδή κάποιον Γενουάτη. Σε αυτό το σημείο, έρχεται να μας διαφωτίσει η ιστορία, αφού γνωρίζουμε ότι μετά τους Bejatiano, στην Ικαρία κυριάρχησαν, από 1363 ως 1484,  οι Arangio, ένας οίκος της Γένουας. Οι Arangio λοιπόν, πρέπει να είναι οι Γενουάτες της Ρίμας, που καταλαμβάνουν το Κάστρο της Νικαριάς.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Το Παλαιόκαστρο, είναι το δεύτερο Κάστρο που συναντάμε στην Ικαρία. Ονομάζεται και Κάστρο του Μηλεωπού, αφού βρίσκεται κοντά στο χωριό Μηλεωπό, στην κορυφή «Γέρακας». Είναι το μεγαλύτερο σε διαστάσεις κάστρο του νησιού και διαθέτει τέσσερις  πύλες. Η νοτιοανατολική πύλη ήταν η κύρια είσοδος και επικοινωνούσε με ένα σημαντικό μονοπάτι, ενώ από τις άλλες τρεις οι οποίες ήταν δευτερεύουσες, η μία διέθετε προπύργιο που σήμερα σώζεται στο ύψος των 2 μέτρων. Και σε αυτή την περίπτωση έχουμε μια εκκλησία στο εσωτερικό του κάστρου, το ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Επίσης σώζονται θεμέλια αρκετών κτισμάτων και κάποιοι τοίχοι ορθογώνιου κτηρίου που πιθανότατα αποτελούσε δεξαμενή.

Τμήμα τείχους και πύλη Παλαιόκαστρου / Τμήμα ΒΔ τείχους Παλαιόκαστρου / Εσωτερική πλευρά τείχους Παλαιόκαστρου / Κλίμακες στην εσωτερική πλευρά του τείχους του Παλαιόκαστρου.

Το τελευταίο οχυρό του νησιού που μπορεί να χαρακτηριστεί ως κάστρο, είναι το Καψαληνό (ή Καψαλινό). Το Καψαληνό Κάστρο βρίσκεται σε ύψωμα της οροσειράς του Αθέρα, σε μικρή απόσταση από το χωριό Μαυράτο. Αν και το κάστρο έχει χτιστεί σε ένα από τα ψηλότερα σημεία του νησιού, δε διατηρεί οπτική επαφή με το Κάστρο του Κοσκινά και με άλλες σημαντικές θέσεις. Παρόλα αυτά, η σημασία του είναι ιδιαίτερη, αφού βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με ένα κόμβο μονοπατιών μεγάλης σπουδαιότητας, που συνδέουν τη νοτιοανατολική Ικαρία με τη Μεσαριά. Μέσα στο κάστρο δεν υπάρχουν κατάλοιπα οικοδομημάτων, ενώ έξω από αυτό, κοντά στη νότια πλευρά, σώζονται αρκετά ερειπωμένα κτίσματα.

Τμήμα τείχους Καψαληνού Κάστρου / Άνοιγμα  (πιθανότατα πύλη) στο τείχος του Καψαληνού Κάστρου / Ερείπια στην περιοχή του Καψαληνού Κάστρου

Η χρήση των κάστρων της Ικαρίας εγκαταλείφθηκε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα, τα οχυρά είχαν πια ερειπωθεί, γεγονός που δυσχεραίνει την εξαγωγή συμπερασμάτων για την ακριβή χρονολόγησή τους. Πάντως στις μέρες μας, επικρατεί η γενική διαπίστωση ότι τα Κάστρα της Ικαρίας είναι Μεσαιωνικά και όχι βυζαντινά όπως πίστευαν αρχικά. Μέχρι σήμερα βέβαια, δεν υπάρχει κάποια συστηματική μελέτη των αρχιτεκτονικών καταλοίπων ή της κεραμικής που βρέθηκε στο εσωτερικό τους, επομένως έχουμε πολλά ακόμα να μάθουμε για αυτά.

Τα Κάστρα της Ικαρίας είναι «παλιά φρούρια, που στέκονται εδώ και εκεί σε ερείπια», γράφει ήδη το 1638 στο Isolario του ο Λατίνος Francesco Lupazzolo, ένα μέλος διπλωματικών αποστολών των Δυτικών στο Αρχιπέλαγος. Η κατάσταση σήμερα δεν είναι διαφορετική. Τα Κάστρα της Ικαρίας, στέκουν ξεχασμένα, αφρόντιστα, άγρια, μέσα στο ικαριώτικο βραχώδες ανάγλυφο. Αν θελήσεις να τα επισκεφτείς και δεν έχεις κάνει μια μικρή έρευνα, θα δυσκολευτείς αρκετά. Μπορεί να μην τα βρεις και να εγκαταλείψεις την προσπάθειά σου, αφού για να πας, συνήθως ακολουθείς μεγάλους χωματόδρομους και  δύσκολα μονοπάτια. Αν είσαι τυχερός, θα συναντήσεις κάποιον να σου πει γι' αυτά και να σε κατευθύνει. Αν πάλι συναντήσεις ένα ντόπιο και σου πει «Χαλάσματα είναι εκεί. Δεν έχει κάστρο! Μόνο κάτι πέτρες. Άδικα θα πας  και θα χαλάσεις και το αμάξι!», μην αποθαρρυνθείς και τον ακούσεις. Μπορεί από μακριά να φαντάζουν πέτρες απλές και βράχια, εσύ συνέχισε σε αυτό το χωματόδρομο, περπάτησε και λίγο σε αυτό το μονοπάτι, που περπάτησαν τόσοι και τόσοι μέσα στους αιώνες, δεν πειράζει!

Θέα από το Καψαληνό Κάστρο

Μπορεί να μη δεις μπροστά σου ένα από τα κάστρα του Game of Thrones, δεν πειράζει! Δεν πειράζει, γιατί η μαγεία των Κάστρων της Ικαρίας, το άγριο τοπίο και η θέα του ηλιοβασιλέματος θα σε ανταμείψει!

Ζαφείρα Μανταγά, Αρχαιολόγος

Υ.Γ.1.  Αν είσαι τυχερός, μπορεί να πετύχεις ένα μικρό πανήγυρι που διοργανώνεται από τον Πανικάριο Ιππικό Όμιλο, στους πρόποδες του Κάστρου του Κοσκινά. Εκεί εκτός από τη ζωντανή μουσική και το χορό, θα απολαύσεις ντόπιους να ιππεύουν με περηφάνεια τα όμορφα άλογα τους, με φόντο το Κάστρο.
Υ.Γ.2. Ανοίγοντας ένα χάρτη της Ικαρίας, ίσως δεις σημειωμένα μερικά ακόμα «κάστρα» για τα οποία δεν υπάρχουν ιδιαίτερες πληροφορίες. Ένα από αυτά είναι το Κάστρο του Περδικιού ή Κάστρο της  Κεφάλας, που βρίσκεται σε χαμηλό υψόμετρο, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες οχυρωμένες θέσεις του νησιού.
Υ.Γ.3. Τα Κάστρα της Ικαρίας δε βρίσκονται εντός κάποιου οργανωμένου αρχαιολογικού χώρου, επομένως η είσοδος είναι ελεύθερη και δεν υπάρχει συγκεκριμένο ωράριο επισκεψημότητας. Η πρόσβαση δεν είναι εφικτή σε άτομα με κινητικά προβλήματα.

Βιβλιογραφία: Βιβλιογραφία: Ζελεπός Ιωάννης, Τα Κάστρα της Ικαρίας. Στο Δαμούλος Π. (επιμ.),  Η Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο και ο Μεσαιωνικός Οικισμός Αναβάτου Χίου -Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Χίου-26-28 Σεπτεμβρίου 2008, Χίος, 2012.

Διαβάστε τις ελεύθερες πτήσεις από τις φιλοξενούμενες πένες.

ikariastore banner